Arılar üzerine yazmak bir gazeteci için garip karşılanabilir. Lakin naçizane yedi yılı aşkın müddettir arılar ile haşır neşirim. İlgim, yıllar evvel köydeki konutumun gerisine bir arı oğulunun bir ağaca salkım yapması ile başladı. Sanırım gazetecilik merakının tesiriyle bu küçük canlıları okumaya başladım. Köyle münasebetimin artması ile bir kaç kovan alıp köy dışındaki tarlaya yerleştirdim. Ancak elbette teori ile pratik, iki farklı şey.
Maske, körük eldivenler tamamdı. Kraliçe arı neye benzeri, buna dair de biraz bilgim vardı. Bol bol görüntüde izlemiştim. Birinci kovanı açışımı hatırlıyorum. Ancak ellerimi kullanmamı zorlaştıran şu arıcı eldivenleri biraz kalın değil miydi? Olağan iş eldivenleri de tıpkı işi görürdü. Küçümsediğim bu minik canlılar, o eldivenin iğnelerini batırmak için gereğince ince olduğunu anlamışlardı. Hepsi birden birebir noktaya hücuma geçtiler. Sonuç, o el bir hafta kadar kullanılamadı. Demek ki, arıları küçümsememek gerekiyordu.
TÜRKİYE FLORASI ARILAR İÇİN BİR CENNET
Ülkemiz arı florası için harikulade bir cennet. Türkiye, bal üretimi bizden çok ilerdeki ülkeler ile karşılaştırılamayacak bir biyoçeşitliliğe sahip. Lakin arıları bal ile birlikte düşündüğümüzde Türkiye bal üretimi ortalama 13 kilonun biraz üzerinde. Kovan sayısı bakımından ise sanırım Çin’in akabinde ikinci sıradayız. Çin’in kovan başına bal üretim ortalamasının 50 kiloya yakın olduğunu düşündüğümüzde çok yetersiz olduğumuzu kabul etmek gerekiyor.
Elbette arıları bal ile düşünmek insan merkezli yararcı bir yaklaşım. Halbuki bal arıları, arı dünyasının küçük bir kısmı sayılabilir. Tabiatta bal arıları dışında binlerce arı çeşidi bulunuyor. Sanırım dünya üzerinde 20 binin üzerinde arı çeşidi var. Üstelik kimileri etçil cinsler. Sempatik bambuslar, tipi tehlike altında bulunan ağaç arıları ya da ahşap arıları bunlardan kimileri. Eh bir de biraz daha ürkütücü bulduğumuz etçil eşek arıları var.
Bilinen gerçekleri yinelemekte yarar var. Dünyada arılar, insan için gerekli temel besinlerin ve tabiattaki birçok bitkinin üremesi için gerekli polenizasyonu sağlıyor. Yani çiçekler üzerindeki dişi ve erkek polenlerin birleşmesini, çiçekten çiçeğe konan arılar sağlıyor.
VAHŞİ KAPİTALİZM, ARILAR İÇİN EN BÜYÜK TEHLİKE
Ama dünyada arılar, büyük bir tehlike altında. Ve bu tehlike yeniden insanlardan kaynaklanıyor. Büsbütün üretim odaklı tarımdaki yırtıcı kapitalizm, arılar için en büyük tehlike. Tıpkı vakitte insanın çok sevdiği en değerli besinlerden biri olan bal için de büyük bir tehlike var. Bu tehlike plebisitlerden yani tarımda kullanılan ilaçlardan kaynaklanıyor. Elbette kısa müddet öncesine kadar bütün hayatımızı etkileyen ‘korona’ gibisi salgınları, bu canlılar da yaşıyor. Ancak bunlar çok gündeme gelmiyor. Örneğin bal arılarının sırtında yaşayan bir tıp bit olan ‘varroa’, 50’li yıllara kadar dünyada görülmüyordu. Endonezya’da yalıtık haldeki bir adadan dünyaya yayıldığı sanılıyor. Bir kovana giren iki ‘varroa’nın uğraş edilmediği takdirde altı ay içinde 20 bine yükseldiği tespit edilmiş. Sonuç bir anda çöken, yok olan arı kolonileri. Üstelik büsbütün yok etmek artık imkânsız hale geldi.
Tarımda kullanılan ilaçların arılar için nasıl bir tehlike yarattığı ise birden fazla vakit iş işten geçtikten sonra anlaşılıyor. 50’li yıllardan sonra ziraî üretimin devasa boyutlara ulaşmasını sağladığı söylenen böcek öldürücü DDT kullanımı, sırf böcekleri değil, kuşlardan sürüngenlere bütün canlı hayatını yok etti. Bilinen en çarpıcı örnek, bizdeki kelaynak kuşlarının yok oluşudur. DDT’den ölen böcekleri yiyen bu kuşlar kitlesel bir yok oluş yaşadılar. Tıpkı şey arılar için de geçerliydi. Bizde yasaklanışı 2000’li yılları buldu.
TARIMSAL İLAÇLAR ARILARI YOK OLUŞA SÜRÜKLÜYOR
Fakat ziraî üretimdeki yüzlerce ilaç, arılar için en büyük tehlike. Geçtiğimiz yıllarda Bursa ovasındaki arı kolonilerinde kovanlar, bir anda büyük bir çöküş yaşadı. Bu kovanların, yapılan ilaçlama sonrası devasa büyüklükteki armut ve şeftali tarlalarının ortasında bulunması ve sonrasında da çöküşe geçmesi üzerinde kimse durmadı. Sadece arıları mı öldürüyor? Bu ilaçlar, bala ve peteklere de arılar üzerinden geçiş yapıyor. Balmumuna geçen bu ilaçlar ise o petekler eritilip tekrar ve tekrar kullanıma sokulduğu vakit zehrini uzun yıllar saçmaya devam ediyor. Yunanistan balmumundaki ilaç kalıntılarını yok etmek için ülkedeki bütün balmumunu yok edip, ilaç kalıntısı olmayan balmumu ithal ederek sorunu çözmeye çalıştı. Türkiye’de Greenpeace’in yürüttüğü bir kampanya ile kimi ilaçların ithalatı ve kullanımı yasaklandı. Fakat eldeki stoklar, uzun müddet daha kullanılmaya devam edecek. Bir de tabi arıcılarımızın kullandığı ilaçlar var.
Bütün canlılarda olduğu üzere arılar için de çeşitli hastalıklar, parazitler var. Bunlarla uğraş için çeşitli bilimsel teknikler bulunuyor. Varroa için bal mevsimi dışında kimi ilaçları kullanmak gerekiyor mesela. Ancak internetteki çeşitli arıcılık platformlarını takip ettiğinizde kullandıkları ilaçları duyunca dehşete kapılıyorsunuz. Büyükbaş hayvanlar için kullanılan ilaçları arılarda deneyip ‘yararlı’ olduğunu savunan biri ile karşılaştım. Ya da doğal formüller ismi altında, dozaj sıkıntısını dikkate almayan lakin arıları toptan yok eden uygulamalar da görülüyor. Fakat en değerlisi, bu ilaçların balda bıraktığı kalıntıyı kimse dikkate almıyor.
KIŞ MEVSİMİNİN BU KADAR UZAMASI BÜTÜN HESAPLARI BOZDU
Arılar ile uğraştığımı duyanların birinci sorduğu soru “şeker kullanıyor musunuz” sorusudur. Bazen hudut bozucu hale gelen bu soru ile karşılaştığımda, çikolata filan da denediğimi söylerim. Elbette arıların gelişimi, aç kalmaması için şerbet veriyoruz. Mesela ocak ayından bu yana benim bölgemde kar, yağmur hiç durmadı. Kış mevsiminin bu kadar uzaması, bütün hesapları bozdu. Arıların stokları bitti, nektar kaynakları yağmur ile birlikte daima yıkanıyor. Son gidişimde geçen yıldan kalan az ölçüdeki balı verdim. Lakin şerbet ile besleme yapmak için gidemediğim için bütün telaşım, birtakım kovanları kaybetmek… Lakin arılara yalnızca bal odaklı bakınca kimse tabiattaki bu küçük fakat misyonu büyük canlılar için en büyük tehlike olan plebisitleri görmezden geliyor. Halbuki arılar ölüyor. Hem de bazen on binlerce kovan, birebir anda çöküş yaşıyor.
SAHTE BAL, ŞEKERLENEN BAL MI?
Biraz da baldan kelam edelim. Malum memlekette geçersiz bal tartışmaları bitmiyor. Balda kaliteyi belirleyen yalnızca bu besinde bulunan ‘prolin’ denilen bir amino asit. Laboratuvarlar bir balın düzmece olup olmadığını prolin ölçüsüne bakarak tespit ediyor. Sanırım bakanlık 300 prolinin altındaki balları geçersiz bal kategorisine sokuyor. Pek çok kişi bu sorunu aşmak içinde çeşitli yollar kullanıyor. Bu tartışma, bu yazının boyutlarını aşar. Ama tüketicinin alışkanlıkları da bizde güzel balın bilinmesini engelleyen faktörlerden birisi. Mesela şekerlenen, daha hakikat tabirle kristalleşen balın uydurma bal olduğu üzere yanlış bir kanı var. Bilakis kaynağa bağlı olarak bütün ballar kristalleşebilir. Yurt dışında balın fiyatı, prolin ölçüsü ile belirleniyor. Mesela bizde ünlü anzer balının her yıl 1200 ila 1400 lira ortasında olduğunu bir kaynakta okumuştum. Fakat bu ölçüye yaklaşan hatta aşan birçok bölgenin balı bulunuyor.
ARI KOLONİSİ BİR ‘KADIN CUMHURİYETİ’
Arı kovanına bir ‘kadın cumhuriyeti’ desek sanırım yanlış olmaz. Her şey, bir ana kraliçe ve onun yavruları üzerine heyetidir. Canlılar içinde evrimi konusunda tahminen en az bildiğimiz canlılar, arılardır. Tahminen bugün dünyada yaşayan bütün canlılardan önceye dayanan bir evrimleri var. Bal arılarının 100 milyon yıl evvel evrimleştiğine ait tespitler var. Genel olarak ise 300 milyon yıllık bir arı evriminden bahsediliyor. Ancak bu minik canlıların bugüne ulaşan kalıntılarını bulmak, dinozorlar kadar kolay değil. Bu yüzden evrimsel ispatları görmek çok sıkıntı.
Kovanda, kraliçe yeniden bir evvelki kraliçenin yumurta attığı gözlerden birindeki kurtçuğun seçilmesi ile başlıyor. Bazen teba yaşlı kraliçeyi değiştirmek istiyor. Ya da yeni bir koloni için yeni bir kraliçe seçiliyor. Emekçi arıların tamamı dişi bireyler. Erkek arıların yalnızca dölleme için kovanda tutulduğu biliniyor. Bu yüzden sayıları çok az. 80 bin arının bulunduğu iri bir kovanda, yalnızca 600-700 civarında erkek bulunuyor. Kış mevsiminde ise erkek arılar, kovandan kovuluyor. Kraliçenin yumurta atmadığı kış mevsiminde onlara muhtaçlık yok.
Bugün Dünya Arılar Günü. Her şeyin günü bulunuyor lakin galiba en çok onlar kutlanmayı hak ediyor.